Vanaf de allereerste PrimaLuna ProLogue tot aan de huidige Premium serie heeft het merk de reputatie van degelijk, betrouwbaar, gemak en eersteklas weergave. Voortbouwend op de ervaringen die zijn opgedaan met eerdere series en met oog voor verbeterde technieken die beschikbaar zijn gekomen, is de DiaLogue reeks inmiddels ook tot het Premium-niveau opgeklommen. Het heeft even geduurd voordat de versterker voor een recensie beschikbaar kwam, hetgeen alles te maken heeft met de secure wijze van produceren en het er voor zorgen dat alles, maar dan ook alles, door en door is getest en rijp is voor de markt. Wachten is niet mijn sterkste kant, dus bleef ik maar om een exemplaar zeuren bij importeur Durob. Het wachten is beloond en als ik de DiaLogue 2 al goed vond, is dit de overtreffende trap.

Premium

PrimaLuna maakt buizenversterkers. PrimaLuna máákt ze niet alleen, PL heeft kans gezien de buizenversterker weer ongekend populair te maken door ervoor te zorgen dat het gebruik van een PrimaLuna niet alleen voorbehouden is aan een technische man of vrouw. In de Premium-reeks is men daarin nog een stap verder gegaan, waarbij de innovatieve technieken voor veiligheid en betrouwbaarheid tevens hebben geleid tot een betere weergave. Laten we eens proberen wat bijzonderheden aan te kaarten van dit met de hand gebouwde product, zonder ons helemaal te verliezen in de techniek. Belangrijk voor de niet-technicus is de Adaptive Autobias. Simpel gesteld een circuit dat ervoor zorgt dat de buizen altijd optimaal staan ingesteld, tegenwoordig zelfs met een indicatie per buis wanneer deze aan het eind van zijn leven is gekomen. Met een enkele schakelaar stelt u de versterker in voor EL34 of KT88/120 buizen, daarna heeft u er geen omkijken meer naar. Beveiligingen zijn, naast het circuit dat de buizen bewaakt, te vinden voor de voedings- en uitgangstransformatoren, zodat ze niet oververhit kunnen raken. In plaats van zekeringen bij de buizen werkt de Premium met relais. Het voordeel is winst in geluidskwaliteit en mocht er een buis de geest hebben gegeven, dan hoeft u geen zekering te wisselen. Waar nodig zijn de signaalwegen in de DiaLogue Premium verzilverd, of vervaardigd uit OCC koper met teflon isolatie. Wie de versterker openmaakt ziet Takman weerstanden, SCR metaalfolie condensatoren en een ALPS volumeregelaar. In de voeding is een circuit te vinden om transformatorbrom, veroorzaakt vanuit het lichtnet, effectief te elimineren. Alle bestaande features zijn gebleven zoals de zware afstandsbediening, de triode/ultra-lineaire stand en de direct geschakelde ingang; nieuw is onder meer een dedicated mono subwoofer uitgang.

Wie het aantal buizen van de DiaLogue Premium telt, ziet opvallend veel kleine buisjes. Men maakt tegenwoordig gebruik van in totaal zes 12AU7 buisjes in de versterker. Per kanaal is één van deze dubbeltriodes in gebruik als voorversterkerbuis, de twee andere per kanaal sturen de eindbuizen aan. Normaal gesproken heeft één buisje de taak om als fasesplitter en driver te werken, maar iedere ontwerper van buizenversterkers zal u kunnen vertellen dat een krachtige aansturing (meer stroom beschikbaar) met een lage uitgangsimpedantie voor de eindbuizen pure winst betekent in geluidskwaliteit. Dit openbaart zich in een lagere vervorming, een groter frequentiebereik en een meer lineair gedrag van de schakeling. Hoorbaar is verder, dat de versterker de lage tonen strakker zal weergeven en dat de vervorming in de hoge frequenties afneemt. Gek genoeg zijn een aantal parameters via een traditionele meetmethode nauwelijks waarneembaar, omdat we statisch meten, maar in dynamisch gedrag (muziek spelen) komt de winst pas echt naar voren. Zaken als lucht tussen de instrumenten, meer rust op de achtergrond, fraaiere weergave van harmonischen, langer kunnen luisteren en een grotere dynamiek laten zich nu eenmaal niet vangen in kille cijfers. Het zijn wel de eigenschappen die van een DiaLogue een DiaLogue Premium maken.

Naast de zojuist genoemde directe ingang en de mono subwoofer uitgang vinden we nog vijf andere ingangen, waarvan één omgebouwd kan worden tot phono MM ingang. De luidsprekerchassisdelen hebben een aansluiting voor 4 Ohm en 8 Ohm. Een relaisgeschakelde ingangskeuzeschakelaar onthoudt tegenwoordig, welke ingang het laatste actief was; default start de versterker niet langer op voor CD weergave. Met de afstandsbediening kiest u voor de Ultra-Lineair stand van de buizen, hetgeen resulteert in meer vermogen en pittiger dynamiek of de meer gladgestreken Triode stand. Buizen mag u bij aanschaf zelf kiezen uit het PrimaLuna palet van EL34 (32 Watt), KT88 (36 Watt) of KT120 (43 Watt). Daarbij zij aangegeven dat de winst in vermogen van ondergeschikt belang is ten opzichte van de klank en het karakter van de verschillende buissoorten. Een EL34 heeft bijvoorbeeld een fraai middengebied, maar is minder krachtig aan de uiteinden van de frequentieband, terwijl een KT88/120 krachtiger is en minder subtiel. Het hangt grotendeels af van de toegepaste luidsprekers, welke buis de voorkeur heeft. Zelf gebruik ik liefst een EL34 voor een monitorluidspreker, de KT88 of 120 types voor vloerstaanders in een grotere ruimte. Maar het is allemaal geen wet van Meden en Perzen. PrimaLuna heeft het zichzelf wel gemakkelijker gemaakt: vroeger koos je de versterker met de bijbehorende buis, dat betekende veel verschillende types in voorraad houden. Nu koop je de versterker, kies je zelf de buis en zet je een schakelaar om voor het gekozen type. Dat is tevens winst voor de klant, die later elke kant op kan, die hij wil.

Omgeving

De PrimaLuna DiaLogue Premium heeft bij mij thuis staan spelen met nogal wat apparatuur. Zo kwam hij eerst in mijn kleine luisterruimte, waar als bron is gekozen voor een Naim UnitiQute als digitale netwerkspeler, met de digitale uitgang gekoppeld aan een Micromega MyDac. Vanaf daar een Crystal Cable interlink naar de versterker. Luidsprekerkabel en voedingskabels zijn eenvoudige Supra types. Aangesloten luidsprekers waren Sonus Faber Venere 1.5 en PMC Twenty.23. Voor de Venere sprak de EL34 buis mij het meeste aan, de PMC profiteerde van de krachtiger KT120 die werd meegeleverd. Vanuit die opzet verhuisde de DiaLogue met KT120 buizen naar de woonkamer om daar Sonus Faber Venere 2.5 en PMC fact.8 aan te treffen. De voornaamste gebruikte bron is een NAD M50 netwerkspeler met een Esoteric D-07 D/A-converter. De bekabeling komt van Crystal Cable (interlink, netsnoeren, luidsprekerkabel), de netspanning is gereinigd met Kemp Elektroniks filters en een scheidingstransformator. Het valt u misschien op dat de KT120 buis verreweg het meeste is gebruikt. Aan de SF Venere 1.5 speelde de EL34 voorbeeldig. Een kleine, zeer enthousiaste luidspreker die geniet van een mooi signaal waarbij de extremen van lage tonen toch niet gehaald worden vanwege de fysieke afmetingen van de luidspreker. Ik houd wel van de EL34 aan dit soort speakers. Echter: toen ik de versterker voor de “kleine” PMC omzette van EL34 naar KT120, kwam er een “WOW” uit mijn mond. De KT120 buis van Tungsol is ronduit prachtig. Op een systeem dat meer kan presteren in de lage tonen, dit keer vanwege de veel ruimere fysiek, maakt de KT120 de weergave een stuk krachtiger, groter, imposanter, geeft meer dynamiek en weet tegelijkertijd vrijwel alle mooie eigenschappen van een subtiele EL34 buis te behouden. Hoe je het wendt of keert, de KT120 was voor mij een zó duidelijke winnaar aan grotere systemen, dat ik nooit meer de EL34 heb opgezocht in de resterende tijd dat ik de DiaLogue Premium kon houden.

Luisteren

Weet u het nog? Majoor Kees met zijn: “Mannen, luisteren!” Wel het is tijd dat ik ga luisteren na alle informatie die ik over u heen spuide. In de kleine luisterruimte verving ik de ingebouwde versterker van een UnitiQute door de PrimaLuna. Jammer genoeg kwam daar ook een andere DAC bij, hetgeen het oordeel vertroebelt, maar duidelijk werd dat de op papier nauwelijks of niet krachtiger DiaLogue geen partij was voor de Naim. Het kleine, lieve schoenendoosje dat ik met plezier gebruik werd compleet weggeblazen. Wat een extra dimensies kwamen erbij en wat een winst in kracht en dynamiek. Het stereobeeld groeide in de breedte en hoogte, maar nam wel af in de diepte. De kleine Venere 1.5 was best heel tevreden met de Naim, de PMC’s smeekten haast om de DiaLogue. Veel detail, mooie heldere weergave zonder enige scherpte, heerlijk luisteren, zaken die weer eens bewezen hoe belangrijk de versterker is in de hele keten. Omdat ik de DiaLogue Premium na dit luisteren erg hoog schatte, ging het circus naar de woonkamer om eerst aan de Venere 2.5 te werken op de plaats van mijn eigen Audia Flight versterkers. Daar bleek de Venere te profiteren van de meer heldere weergave van de PrimaLuna ten opzichte van de Audia Flight. Muziek werd strak en met kracht weergegeven, bleef wel wat aan de speakers hangen en het stereobeeld was niet al te diep. Eigenlijk een herhaling van de resultaten met de Venere 1.5. Uiteraard boekte ik winst in de lage tonen met de veel grotere 2.5, waarbij de KT120 buizen een duidelijke rol speelden. Qua match vond ik de Venere 2.5 in combinatie met de DiaLogue Premium een perfect huwelijk. Echt fraaier dan met de Audia, terwijl die een stuk duurder is. De combinatie Sonus Faber en PrimaLuna lijkt voor elkaar geschapen te zijn. Mede omdat de Audia donkerder van klank is en Sonus Faber met de Venere 2.5 een luidspreker op de markt brengt die ook al neigt naar de bruine kant. Ik realiseer mij echter dat ik twee variabelen invoer, de luidsprekers plus de versterker en hoe fijn het ook speelt, ik ga de versterker aansluiten op de luidsprekers die ik inmiddels bijna twee jaar als referentie inzet. De gebalanceerde Yter verbinding tussen DAC en versterker is de enige extra schakel die ik hoef te vervangen, waarbij ik kies voor een RCA Crystal Cable. Voor de rest blijven netsnoeren en al het andere gewoon in gebruik.

Als er één ding is dat snel duidelijk wordt, dan is het wel dat het aan de speaker kleven van het geluid niet aan de DiaLogue ligt, want zodra de fact.8 Dire Straits gaat spelen en hun Six Blade Knife door de kamer knalt, is er met de ogen dicht geen speaker meer te positioneren. Dat klinkt me toch een partij goed, het explodeert uit de speaker, ongelooflijk strak en het swingt als een beest. De gitaar hangt in de lucht; ineens komt van links, ver buiten de speaker een roffel, maar het opvallendste van alles is het ogenschijnlijke gemak waarmee de grootste dynamieksprongen genomen worden. Wie denkt dat een buizenversterker een stoffig ding is uit vervlogen jaren kan niet beter worden gelogenstraft dan door te luisteren naar deze weergave. Het klinkt heel direct en heel snel en juist daardoor behouden instrumenten een echtheid die een langzame versterker nooit kan evenaren. De eerste aanzet van een toon is zo essentieel en zegt zoveel over de kwaliteit van een ontwerp. Een mooiere stem dan die van Knofpler is die van Holly Cole. Haar langzame Tennessee Waltz staat imposant in de ruimte. Piano, mondharmonica en een bas. Genoeg om levensecht te weerklinken. Viel mij met de Venere 1.5 al eens op hoe groot het verschil is tussen zachte en harde passages in de muziek, nu zit ik wéér het volume bij te sturen. Iets dat niet echt gemakkelijk gaat met de DiaLogue, een tikje op het volumeknopje op de afstandsbediening is al snel te hard, tikje terug maakt het te zacht. De volumeregelaar komt zelden boven de 9 à 10 uur. De gevoeligheid aan de ingang zou best wat geknepen mogen worden. Een vrouwenstem is in mijn oren al snel mooi, daarom is het niet zo gek dat ik ineens op een CD van Kari Bremnes terecht kom, waar gek genoeg in de track Slattevise een man staat te zingen. Een mooie stem die heel zuiver en levensecht door de ruimte klinkt, met in een achtergrondkoor mevrouw Bremnes zelf. Luister ik al met genoegen naar het middengebied waar de stemmen zitten, heb ik bovendien helemaal niets aan te merken op de hoge tonen weergave, blijft alleen het laag wat achter ten opzichte van mijn klasse A eindtrap. Tja, daar laat een buis iets liggen. Dat de eindtrap het dubbele kost van deze hele geïntegreerde versterker is wel een punt van aandacht. Niet dat het laag op enige manier slecht is, het gaat alleen niet zo heel erg diep. Wel prachtig neutraal en dat is zonder meer erg belangrijk.

Inmiddels ben ik er wel achter dat pop en jazz fabelachtig kunnen klinken met de DiaLogue Premium en dat zelfs op een PMC transmissionline er meer dan voldoende adem in de PrimaLuna zit. Daarom sla ik honderden CD’s over en kom terecht bij Cecilia Bartoli en haar Sacrificium. Orkest met zo ongeveer de mooiste stem die ik ooit heb gehoord. Ik ben totaal geen operakenner, zelfs geen liefhebber, maar voor deze dame maak ik een riante uitzondering. Als u mij zou hebben zien bewegen en schudden op de maat van Come Nave In Mezzo All’onde zou u in lachen zijn uitgebarsten. Het is zo gemakkelijk weg te zinken in de muziek en alleen maar te genieten. De PrimaLuna nodigt daar continu toe uit. Zonder stem, maar ook zo heel erg mooi, is de CD Legende van Giovanni Angeleri met werk van onder meer Pablo de Sarasate. Oorspronkelijk een SACD, waarvan ik de hybride CD laag heb geript naar mijn NAS. Het orkest begint eerst daverend hard om al heel snel over te gaan in subtiel vioolspel met een tamboerijn ver achterin aan de rechterkant. Mindere sets en mindere versterkers laten de tamboerijn “verdwijnen” terwijl die vrijwel constant aanwezig is. Weer een voorbeeldig gedrag van de DiaLogue, het kleine instrument is telkens hoorbaar. Ook duidelijk te onderscheiden als tamboerijn. Ik zou haast vergeten hoe fraai het vioolspel is van Angeleri en hoe teder de cello’s zoemen. Als ik dit beluister vraag ik mij toch in stilte wel af waarom ik ooit van buizenversterkers ben afgestapt. Aan de andere kant heeft deze DiaLogue wel heel erg veel in huis om een topper te worden. Ik kan niet zomaar een handvol versterkers uit de mouw schudden die deze kwaliteit halen voor het gevraagde bedrag. Dat hij er daarbij netjes uitziet, alles aan boord heeft wat ik kan wensen en uitermate veilig te bedienen is (ook door mijn kleinkinderen) maakt hem extra aantrekkelijk. Inmiddels ben ik aangekomen bij viool gecombineerd met dwarsfluit en als iedereen mij met rust wil laten kan ik genieten van deze zeldzaam fraaie weergave.

(H)oordeel

Wie ben ik om een oordeel te vellen over deze fraaie PrimaLuna DiaLogue Premium met zijn KT120 buizen? Ik vel liever een hoordeel, na dagenlang gespeeld te hebben met de versterker in diverse opstellingen. Eigenlijk kan ik heel kort zijn in mijn (h)oordeel: zou ik niet in het bezit zijn van een fraaie Audia Flight combinatie, dan zette ik deze versterker op nummer 1 van mijn verlanglijst. Ik heb geen enkele restrictie om de DiaLogue Premium van harte aan te bevelen. Zelf heb ik meerdere PrimaLuna’s in bezit gehad en een aantal van mijn vrienden spelen er al jaren mee, dus ik weet hoe betrouwbaar ze zijn en hoe er voor is gezorgd dat de buizen lang mee gaan. Tot nu toe is dit het fraaiste geïntegreerde exemplaar dat ik heb kunnen beluisteren. Aanbevolen voor iedereen die van passie in de muziek houdt, voor iedereen die jazz, pop of klassiek kan waarderen. Van Big Band, via popgroep tot solist met groot orkest, de DiaLogue Premium speelt moeiteloos mee in de set. Zo stil van zichzelf dat het subtielste detail behouden blijft, tot aan exploderend orkestwerk. Dit is simpelweg een topper.

Prijs:

PrimaLuna DiaLogue Premium met EL34 in zwart of zilver                           3250 Euro

Meerprijs KT120 buizen (sterk aanbevolen)                                                      +/- 50 Euro